|
Àðèñòîòåëåâñêàÿ ôèçèêà â àôèíñêîì íåîïëàòîíèçìå. (Ìåñÿö Ñ.Â.)
ñîäåðæàíèå
Ñ.Â.Ìåñÿö
ÀÐÈÑÒÎÒÅËÅÂÑÊÀß ÔÈÇÈÊÀ Â ÀÔÈÍÑÊÎÌ ÍÅÎÏËÀÒÎÍÈÇÌÅ
×òîáû ïîíÿòü, êàêîå ìåñòî çàíèìàëà àðèñòîòåëåâñêàÿ ôèçèêà â ñèñòåìå ïîçäíåãî íåîïëàòîíèçìà, íåîáõîäèìî, íà ìîé âçãëÿä, îáðàòèòü âíèìàíèå íà íåáîëüøîé òðàêòàò, ïðèíàäëåæàùèé çíàìåíèòîìó íåîïëàòîíèêó V â. í.ý Ïðîêëó Ëèêèéñêîìó, ãëàâå àôèíñêîé íåîïëàòîíè÷åñêîé øêîëû. Ýòîò òðàêòàò íîñèò íàçâàíèå Ýëåìåíòû ôèçèêè èëè Î äâèæåíèè.  îòëè÷èå îò äðóãèõ ïðîèçâåäåíèé Ïðîêëà, îí äîëãîå âðåìÿ íå ïðèâëåêàë ê ñåáå îñîáîãî âíèìàíèÿ èññëåäîâàòåëåé, ÷òî, âïðî÷åì, äîâîëüíî ëåãêî îáúÿñíèòü: Ýëåìåíòû ôèçèêè íå ÿâëÿþòñÿ âïîëíå îðèãèíàëüíîé ðàáîòîé Ïðîêëà, à, ïî ñóùåñòâó, ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé êðàòêîå èçëîæåíèå àðèñòîòåëåâñêîãî ó÷åíèÿ î äâèæåíèè, ïî÷òè äîñëîâíî îïèðàþùååñÿ íà VI è VIII êíèãè Ôèçèêè è I êíèãó Î íåáå Àðèñòîòåëÿ. Ïîæàëóé, òîëüêî æàíð òðàêòàòà ïðåäñòàâëÿåòñÿ âåñüìà íåîáû÷íûì äëÿ àíòè÷íîñòè. Íè îäèí ôèëîñîô íè äî, íè ïîñëå Ïðîêëà íå ïûòàëñÿ ïðåäñòàâèòü ôèçè÷åñêîå ó÷åíèå â âèäå ñèñòåìû ñòðîãî äîêàçàííûõ òåîðåì, ò.å. ïðèäàòü åìó ôîðìó ìàòåìàòè÷åñêîé òåîðèè, íàïîäîáèå òîãî, êàê ýòî ñäåëàë Ýâêëèä â ñâîèõ Íà÷àëàõ ãåîìåòðèè. Ñõîäñòâî Ýëåìåíòîâ ôèçèêè ñ Íà÷àëàìè Ýâêëèäà îòìå÷àþò âñå áåç èñêëþ÷åíèÿ èññëåäîâàòåëè. Äåéñòâèòåëüíî ëè Ïðîêë èñïîëüçîâàë ïðîèçâåäåíèå çíàìåíèòîãî ìàòåìàòèêà â êà÷åñòâå îáðàçöà äëÿ ñâîåãî - ýòîò âîïðîñ ìû îáñóäèì â äàëüíåéøåì, à ïîêà äîñòàòî÷íî áóäåò óêàçàòü íà ñõîäñòâî íàçâàíèé îáîèõ ñî÷èíåíèé: Stoice‹a (Íà÷àëà èëè Ýëåìåíòû) ó Ýâêëèäà è Stoice...wsij ó Ïðîêëà. Íåîáû÷íîñòü æàíðà Ýëåìåíòîâ ôèçèêè ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî ó Ïðîêëà áûëî ñâîå îñîáîå ïðåäñòàâëåíèå î ôèçèêå è î åå ðîëè â ñèñòåìå íåîïëàòîíè÷åñêîé ôèëîñîôèè è øêîëüíîãî îáó÷åíèÿ. Êàêîå æå èìåííî? Îòâåòèòü íà ýòîò âîïðîñ ìû ñìîæåì, åñëè îïðåäåëèì íàçíà÷åíèå è öåëü, ñ êîòîðîé ñîçäàâàëñÿ ýòîò òðàêòàò.
Ýëåìåíòû ôèçèêè ñîñòîÿò èç äâóõ ÷àñòåé, âêëþ÷àÿ â îáùåé ñëîæíîñòè 52 òåîðåìû. Êàæäàÿ ÷àñòü íà÷èíàåòñÿ ñ íåñêîëüêèõ îïðåäåëåíèé - òàê Ïðîêë íàçûâàåò íåäîêàçóåìûå óòâåðæäåíèÿ. ×àñòü I, ïîñâÿùåííàÿ íàèáîëåå îáùèì ïðèíöèïàì äâèæåíèÿ, íà÷èíàåòñÿ ñ îïðåäåëåíèé íåïðåðûâíîãî, ñîïðèêàñàþùåãîñÿ, ñëåäóþùåãî äðóã çà äðóãîì, ïåðâîãî âðåìåíè, ïåðâîãî ìåñòà è ïîêîþùåãîñÿ. Åå îñíîâíûå òåìû: 1) íåïðåðûâíîñòü äâèæåíèÿ, âðåìåíè, âåëè÷èíû è èõ äåëèìîñòü â îäèíàêîâîì îòíîøåíèè; 2) îòñóòñòâèå íà÷àëüíîé ÷àñòè èçìåíåíèÿ; 3) íåâîçìîæíîñòü äâèæåíèÿ ïî áåñêîíå÷íîé âåëè÷èíå è 4) íåäåëèìîñòü ìîìåíòà "òåïåðü".
Îò ýòèõ ãëàâíåéøèõ ïîëîæåíèé àðèñòîòåëåâñêîé ôèçèêè Ïðîêë ïåðåõîäèò âî II ÷àñòè ê îïèñàíèþ êîíêðåòíîãî, êðóãîâîãî, äâèæåíèÿ. Ñðåäè îïðåäåëåíèé II ÷àñòè ìîæíî âûäåëèòü ãðóïïó ïîñòóëàòîâ (ñ I ïî VI) è ñîáñòâåííî îïðåäåëåíèé (c VII ïî XIV)1 . Ïðîêë ïîñòóëèðóåò ñóùåñòâîâàíèå ïðîñòðàíñòâåííîãî äâèæåíèÿ; óòâåðæäàåò, ÷òî îíî ìîæåò áûòü ïðîñòûì è ñëîæíûì, ÷òî â ñîîòâåòñòâèè ñî ñâîèì äâèæåíèåì òåëà äåëÿòñÿ íà ïðîñòûå è ñëîæíûå, è ÷òî ïðîñòîå òåëî ìîæåò ñîâåðøàòü òîëüêî ïðîñòîå äâèæåíèå. Ñðåäè íåÿâíûõ ïîñòóëàòîâ âòîðîé ÷àñòè âñòðå÷àþòñÿ, â ÷àñòíîñòè, è òàêèå, êîòîðûå ïåðåæèëè àíòè÷íóþ ôèçèêó è äîëãîå âðåìÿ îñòàâàëèñü ãîñïîäñòâóþùèìè ïðåäðàññóäêàìè ìûñëè, ìåøàâøèìè ðàçâèòèþ íîâîåâðîïåéñêîé íàóêè. Íàïðèìåð:
òåîð. II.7 "ñâîéñòâî (dÚnamij) ìåíüøåãî òåëà ìåíüøå ÷åì ñâîéñòâî áîëüøåãî òåëà".
òåîð. II.7, 8 "âî ñêîëüêî ðàç îäíî òåëî áîëüøå äðóãîãî, âî ñòîëüêî ðàç åãî ñâîéñòâî áîëüøå ñâîéñòâà äðóãîãî".
òåîð. II.9 "ñêîðîñòü òåëà ïðÿìî ïðîïîðöèîíàëüíà åãî ñâîéñòâó".
òåîð. II.17 "ïðèðîäà íè÷åãî íå äåëàåò íàïðàñíî".
òåîð. II.19 "âñå äâèæóùåå äâèæåò ïîñðåäñòâîì êàñàíèÿ".
Ïî ñðàâíåíèþ ñ ïåðâîé ÷àñòüþ, âòîðàÿ èñõîäèò èç áîëüøåãî ÷èñëà îïðåäåëåíèé, ÷òî îçíà÷àåò, ÷òî èçëàãàåìàÿ â íåé ÷àñòü ôèçèêè ÿâëÿåòñÿ ìåíåå âñåîáùåé è ìåíåå ñòðîãîé.  òåîðåìàõ II ÷àñòè äîêàçûâàåòñÿ: 1) ñóùåñòâîâàíèå ïðîñòîãî êðóãîâðàùàþùåãîñÿ òåëà; 2) ñóùåñòâîâàíèå íåïîäâèæíîãî ïåðâîãî äâèãàòåëÿ, åãî íåäåëèìîñòü è áåñòåëåñíîñòü; à òàêæå 3) îáñóæäàþòñÿ ñâîéñòâà (dun£meij) ÷åòûðåõ òðàäèöèîííûõ ýëåìåíòîâ.
Ïîïûòêà êàê-òî ñãðóïïèðîâàòü òåîðåìû òðàêòàòà, ïîä÷èíèâ èõ, õîòÿ áû â ïðåäåëàõ îäíîé ÷àñòè, íåêîåé îáùåé òåìå, íå óäàåòñÿ. Âñå îíè îêàçûâàþòñÿ áîëåå èëè ìåíåå ðàâíîïðàâíûìè, âñå ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé îäèíàêîâî âàæíûå äëÿ ôèçèêè âûñêàçûâàíèÿ. Ñðåäè íèõ ïî÷òè íå âñòðå÷àåòñÿ ïðîìåæóòî÷íûõ, âñïîìîãàòåëüíûõ òåîðåì (ëåìì), íåîáõîäèìûõ ëèøü äëÿ äîêàçàòåëüñòâà áîëåå âàæíûõ ïîëîæåíèé. Ëîãè÷åñêàÿ ñòðóêòóðà Ýëåìåíòîâ ôèçèêè, åñëè ñðàâíèâàòü åå ñ àêñèîìàòè÷åñêèìè òåîðèÿìè ðàöèîíàëèñòîâ XVII-XVIII âåêîâ, íåëèíåéíàÿ. Îíà íå âîñõîäèò îò ïðîñòîãî è íàèáîëåå îáùåãî ïðèíöèïà êî âñå áîëåå ñëîæíûì è ÷àñòíûì ñëåäñòâèÿì, êàê ýòî èìååò ìåñòî, íàïðèìåð, â Ýòèêå Ñïèíîçû. Ëó÷øèì äîêàçàòåëüñòâîì Ïðîêë ñ÷èòàåò òî, êîòîðîå àïåëëèðóåò íå ê ðàíåå äîêàçàííûì òåîðåìàì, à íàïðÿìóþ ê íà÷àëàì. Äðóãèì ïðèíöèïèàëüíûì îòëè÷èåì Ýëåìåíòîâ ôèçèêè îò íîâîåâðîïåéñêèõ àêñèîìàòè÷åñêèõ òåîðèé ÿâëÿåòñÿ ïðåäïî÷òåíèå Ïðîêëîì àïàãîãè÷åñêîãî äîêàçàòåëüñòâà ïðÿìîìó2 . Èç 52 òåîðåì 30 äîêàçàíû èì àïàãîãè÷åñêè (îò ïðîòèâíîãî).
Êàê óæå îòìå÷àëîñü âûøå, âñå îïðåäåëåíèÿ, ôîðìóëèðîâêè òåîðåì è áîëüøàÿ ÷àñòü äîêàçàòåëüñòâ Ýëåìåíòîâ ôèçèêè çàèìñòâîâàíû èç äâóõ àðèñòîòåëåâñêèõ ïðîèçâåäåíèé - VI è VIII êíèã Ôèçèêè è I êíèãè òðàêòàòà Î íåáå. Ïî ñëîâàì Äæ.Ðîçàíà, Ïðîêë ñîáðàë è ñâåë â ñèñòåìó "âñå, ÷òî â ýòèõ êíèãàõ ìîæåò áûòü èçëîæåíî ñ ìàòåìàòè÷åñêîé òî÷íîñòüþ"3 . Òðàêòàò âûøåë íàñòîëüêî "àðèñòîòåëåâñêèì", ÷òî â íåì íè ðàçó íå óïîìèíàåòñÿ èìåíè Ïëàòîíà, è îòñóòñòâóþò êàêèå-ëèáî ññûëêè íà íåãî, ÷òî äëÿ íåîïëàòîíèêà Ïðîêëà ñàìî ïî ñåáå ñòðàííî. Áîëåå òîãî, Ýëåìåíòû ôèçèêè ñîäåðæàò è î÷åâèäíûå ðàñõîæäåíèÿ ñ ïëàòîíîâûì ó÷åíèåì î äâèæåíèè. Íà îäíî èç íèõ óêàçàë Ðèòçåíôåëüä4 .  òåîðåìå 19 II ÷àñòè óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî âñå äâèæóùèåñÿ ïðåäìåòû ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå äðóãèì, ò.å. âíåøíèì ïî îòíîøåíèþ ê íèì, äâèãàòåëåì. Êîíå÷íîé ïðè÷èíîé âñåãî äâèæóùåãîñÿ ïðè ýòîì îáúÿâëÿåòñÿ íåïîäâèæíîå. Ñîãëàñíî æå Ïëàòîíó, äà è ñàìîìó Ïðîêëó â åãî Ýëåìåíòàõ òåîëîãèè, ïîìèìî íåïîäâèæíîãî (¢k...nhton) è äâèæèìîãî äðóãèì (˜terok...nhton) ñóùåñòâóåò åùå ñàìîäâèæíîå (aÙtok...nhton). Ìîæíî áûëî áû íàçâàòü è äðóãèå ðàñõîæäåíèÿ ñ Ïëàòîíîì. Íàïðèìåð, â ïåðâûõ òðåõ òåîðåìàõ II ÷àñòè äîêàçûâàåòñÿ ñóùåñòâîâàíèå ïðîñòîãî êðóãîâðàùàþùåãñÿ òåëà, èíà÷å ãîâîðÿ, ïÿòîãî ýëåìåíòà, òîãäà êàê Ïëàòîí óáåæäåí, ÷òî ýëåìåíòîâ âñåãî ÷åòûðå (Òèì. 53à - 56ñ). Äàëåå, â òåîðåìå 5 óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî "òåëî, äâèæóùååñÿ ïî êðóãó, íå ïîäâåðæåíî íè ðîæäåíèþ íè ãèáåëè", òîãäà êàê ó Ïëàòîíà íè îäíî òåëî è íè îäèí ýëåìåíò íå ìîæåò îáëàäàòü ýòèì ñâîéñòâîì, èáî âåñü ìèð, ïî åãî ñëîâàì "âîçíèê, âåäü îí çðèì, îñÿçàåì è òåëåñåí, à âñå âåùè òàêîãî ðîäà îêàçûâàþòñÿ âîçíèêàþùèìè è ïîðîæäàåìûìè"5 . Áîëåå òîãî, ñàìà èäåÿ ïðèðîäíîãî äâèæåíèÿ ñîâåðøåííî ÷óæäà Ïëàòîíó. Ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ òåë îí ñ÷èòàåò äóøó (yuc"), à íå ïðèðîäó (fÚsij). Íåáî, íàïðèìåð, âðàùàåòñÿ íå îòòîãî, ÷òî òàê åìó ñâîéñòâåííî îò ïðèðîäû, à ïîòîìó ÷òî ïîâòîðÿåò êðóãîâðàùåíèÿ ìèðîâîé äóøè. ×òî æå ìîãóò îçíà÷àòü âñå ïåðå÷èñëåííûå ðàñõîæäåíèÿ ñ Ïëàòîíîì â ïðîèçâåäåíèè óáåæäåííîãî ïëàòîíèêà?
Îäèí èç âàðèàíòîâ îòâåòà áûë ïðåäëîæåí ñàìèì Ðèòçåíôåëüäîì. Ïî åãî ìíåíèþ, Ýëåìåíòû ôèçèêè áûëè íàïèñàíû Ïðîêëîì â òîì ñàìûé ðàííèé ïåðèîä åãî òâîð÷åñòâà, êîãäà ïîä ðóêîâîäñòâîì Ñèðèàíà îí èçó÷àë â àôèíñêîé Àêàäåìèè àðèñòîòåëåâñêóþ ôèëîñîôèþ è íå ïðèñòóïàë åùå ê èçó÷åíèþ Ïëàòîíà. Ïîýòîìó ðàñõîæäåíèÿ ñ Ïëàòîíîì îáúÿñíÿþòñÿ òåì, ÷òî Ïðîêë ïîïðîñòó ïëîõî çíàë åãî ó÷åíèå. Ýòîò òðàêòàò, ñ÷èòàåò Ðèòçåíôåëüä, ìîã áûòü ó÷åíè÷åñêèì êîíñïåêòîì "Ôèçèêè" Àðèñòîòåëÿ, âûïîëíåííûì ïî çàäàíèþ ó÷èòåëÿ.
Îäíàêî ïðîòèâ ñëèøêîì ðàííåé äàòû ñîçäàíèÿ Ýëåìåíòîâ ôèçèêè ñâèäåòåëüñòâóåò õîòÿ áû ôàêò èõ ïîðàçèòåëüíîãî ñõîäñòâà ñ Ýëåìåíòàìè òåîëîãèè6 , ïðîèçâåäåíèåì äîñòàòî÷íî çðåëûì, ïîêàçûâàþùèì ïðåêðàñíîå çíàêîìñòâî Ïðîêëà ñ ó÷åíèÿìè íåîïëàòîíèêîâ: Ïëîòèíà, Ïîðôèðèÿ, ßìâëèõà è Ñèðèàíà. Ïî÷òè âñå èññëåäîâàòåëè ñõîäÿòñÿ â òîì, ÷òî îáà ýòèõ ñî÷èíåíèÿ äîëæíû áûëè, ïî çàìûñëó èõ àâòîðà, îáðàçîâûâàòü åäèíîå öåëîå. Êàê èçâåñòíî, â Ýëåìåíòàõ òåîëîãèè íåîïëàòîíè÷åñêîå ó÷åíèå î áûòèè èçëîæåíî íå ïîëíîñòüþ: íåîõâà÷åííûì îñòàåòñÿ ïîñëåäíèé óðîâåíü áûòèéíîé èåðàðõèè - ÷óâñòâåííî-âîñïðèíèìàåìûé êîñìîñ. Ïîñëåäíèé ÿâëÿåòñÿ ïðåäìåòîì óæå íå òåîëîãèè, íî ôèçèêè. Ïîýòîìó Ýëåìåíòû ôèçèêè, ïðåäïîëîæèòåëüíî, äîëæíû áûëè ñëåäîâàòü çà Ýëåìåíòàìè òåîëîãèè, âîñïîëíÿÿ èõ, è äàâàÿ âìåñòå ñ íèìè ïîëíîå çíàíèå î ïîðÿäêå ìèðîâûõ ïðè÷èí. Ìîæíî òàêæå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî èçíà÷àëüíî îáà òðàêòàòà áûëè ÷àñòÿìè åäèíîãî ïðîèçâåäåíèÿ. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, èõ î÷åâèäíîå æàíðîâîå ñõîäñòâî ïðåäïîëàãàåò îáùóþ äàòó ñîçäàíèÿ. È åñëè, ïî îöåíêå Ý.Ð.Äîäñà, Ýëåìåíòû òåîëîãèè áûëè íàïèñàíû â ñðåäíèé ïåðèîä òâîð÷åñòâà Ïðîêëà, ò.å ïðèìåðíî â òî âðåìÿ, êîãäà óìèðàåò Ñèðèàí, è Ïðîêë ñìåíÿåò ñâîåãî ó÷èòåëÿ íà ïîñòó ðóêîâîäèòåëÿ àôèíñêîé Àêàäåìèè, òî è Ýëåìåíòû ôèçèêè ìû äîëæíû îòíåñòè ïðèìåðíî ê ýòîìó æå âðåìåíè7 .
Âïðî÷åì, íàñ èíòåðåñóåò íå ñòîëüêî äàòèðîâêà òðàêòàòà, ñêîëüêî öåëü åãî ñîçäàíèÿ. Êàê ìû óæå ãîâîðèëè, Ðèòçåíôåëüä ñ÷èòàë åãî ó÷åíè÷åñêèì êîíñïåêòîì, óêàçûâàÿ íà íåîðèãèíàëüíîñòü ñôîðìóëèðîâàííûõ â íåì èäåé è íà î÷åâèäíóþ çàâèñèìîñòü Ïðîêëà îò Àðèñòîòåëÿ. Ìíåíèå Ðèòçåíôåëüäà ðàçäåëÿë è äàæå íàçûâàë îáùåïðèçíàííûì Ðîçàí8 , òîãäà êàê Ý.Ð.Äîääñ è Ð.Áîéòëåð ñ÷èòàëè åãî íåäîñòàòî÷íî îáîñíîâàííûì.  ñàìîì äåëå, âåäü äàæå Ýëåìåíòû òåîëîãèè íå ÿâëÿþòñÿ èçëîæåíèåì "îðèãèíàëüíûõ", ò.å ñîáñòâåííûõ âçãëÿäîâ Ïðîêëà, à ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé ñâîäêó íåîïëàòîíè÷åñêîãî ó÷åíèÿ â öåëîì. È êðîìå òîãî, ïðè áîëåå ïðèñòàëüíîì èçó÷åíèè Ýëåìåíòîâ ôèçèêè îáíàðóæèâàåòñÿ, ÷òî Ïðîêë äàëåêî íå áóêâàëüíî ïîâòîðÿåò Àðèñòîòåëÿ, íî ïðîÿâëÿåò ïðè ïåðåðàáîòêå åãî òåêñòà çíà÷èòåëüíóþ ñàìîñòîÿòåëüíîñòü9 .
Âî-ïåðâûõ, îí âûäåëÿåò èç íåãî íåêèå ñàìîî÷åâèäíûå íåäîêàçóåìûå óòâåðæäåíèÿ (òàê íàçûâàåìîãî îïðåäåëåíèÿ), êîòîðûå ó ñàìîãî Àðèñòîòåëÿ òâåðäî íå çàôèêñèðîâàíû, è êîëè÷åñòâî êîòîðûõ ó íåãî íå îïðåäåëåíî. Âî-âòîðûõ, Àðèñòîòåëü îáû÷íî äîêàçûâàåò òåîðåìó íåñêîëüêèìè ñïîñîáàìè, òîãäà êàê Ïðîêë îñòàâëÿåò ÷àùå âñåãî îäíî äîêàçàòåëüñòâî - íàèáîëåå ïðîñòîå è íàãëÿäíîå, à â ïîëîâèíå ñëó÷àåâ äàæå çàìåíÿåò ñâîèì.  òðåòüèõ, Ïðîêë ñàìîñòîÿòåëüíî ïðîäóìûâàåò ñòðóêòóðó Ýëåìåíòîâ ôèçèêè. Âî II ÷àñòè îí îòñòóïàåò îò ïîñëåäîâàòåëüíîñòè àðèñòîòåëåâñêîãî èçëîæåíèÿ è ðàñïîëàãàåò òåîðåìû òàêèì îáðàçîì, ÷òîáû èõ ïîðÿäîê ñîîòâåòñòâîâàë ïîðÿäêó îïðåäåëåíèé, è ÷òîáû íè îäíî èç íèõ íå îñòàëîñü íåèñïîëüçîâàííûì â äîêàçàòåëüñòâàõ. Â-÷åòâåðòûõ, Ïðîêë ïðîïóñêàåò íåêîòîðûå òåîðåìû, èìåþùèåñÿ ó Àðèñòîòåëÿ.
Âñå âûøåèçëîæåííîå çàñòàâëÿåò íàñ îòêàçàòüñÿ îò ìíåíèÿ Ðèòçåíôåëüäà, ñ÷èòàâøåãî Ýëåìåíòû ôèçèêè ó÷åíè÷åñêèì êîíñïåêòîì. Íî â òàêîì ñëó÷àå ìû îïÿòü ñòàëêèâàåìñÿ ñ ïðîáëåìîé - êàê îáúÿñíèòü ìíîãî÷èñëåííûå ðàñõîæäåíèÿ ñ Ïëàòîíîì? Ý.Ð.Äîääñ îòâå÷àåò íà ýòîò âîïðîñ ñëåäóþùèì îáðàçîì: "Äëÿ ïîçäíèõ íåîïëàòîíèêîâ, íå â ìåíüøåé ñòåïåíè íåæåëè äëÿ èõ ñðåäíåâåêîâûõ ïðååìíèêîâ, Àðèñòîòåëü â îáëàñòè ôèçèêè ïî÷èòàëñÿ çà âûñøèé àâòîðèòåò" (E.Th. p. XVIII), ïîýòîìó Ýëåìåíòû ôèçèêè âïîëíå ìîãëè áûòü ó÷åáíèêîì (manual), ïî êîòîðîìó ñòóäåíòû àôèíñêîé Àêàäåìèè èçó÷àëè ôèçè÷åñêîå ó÷åíèå Àðèñòîòåëÿ. Èòàê, ïåðåä íàìè íîâîå ïðåäïîëîæåíèå î æàíðå íàøåãî òðàêòàòà: ó÷åáíèê. Ðàññìîòðèì åãî ïîäðîáíåå.
 ïîëüçó ýòîãî ïðåäïîëîæåíèÿ ãîâîðèò, âî-ïåðâûõ, ñàìî íàçâàíèå òðàêòàòà. Ñëîâî Stoice...wsij óïîòðåáëÿëîñü, â îñíîâíîì, â òðåõ çíà÷åíèÿõ: 1) îáó÷åíèå, âîñïèòàíèå, íàïðèìåð, âîñïèòàíèå äîáðîäåòåëè; 2) ýëåìåíòàðíîå èçëîæåíèå, ñâîäêà íàèáîëåå âàæíûõ ïîëîæåíèé êàêîé-ëèáî íàóêè èëè ó÷åíèÿ; 3) ó÷åíèå îá ýëåìåíòàõ, ñòèõèÿõ. Íàèáîëåå ÷àñòî èñïîëüçóåìîå âòîðîå çíà÷åíèå ñëîâà Stoice...wsij âïîëíå ñîîòâåòñòâóåò, êàê ìû âèäèì, ïðåäïîëàãàåìîé ïåäàãîãè÷åñêîé öåëè Ýëåìåíòîâ ôèçèêè.
 íåîïëàòîíè÷åñêèõ øêîëàõ V-VII ââ. í.ý. ôèëîñîôèþ Àðèñòîòåëÿ èçó÷àëè íàðÿäó ñ ôèëîñîôèåé Ïëàòîíà. Îíà ñëóæèëà ñâîåãî ðîäà ââåäåíèåì â ïëàòîíîâî ó÷åíèå - ïî âûðàæåíèþ Ìàðèíà - "ìàëûìè òàèíñòâàìè", ïðåäâàðÿþùèìè "èñòèííûå òàèíñòâà ïëàòîíîâà ó÷åíèÿ". Ñàì Ïðîêë èçó÷àë Àðèñòîòåëÿ ñíà÷àëà â Àëåêñàíäðèè è ïîòîì åùå äâà ãîäà â Àôèíàõ âìåñòå ñ Ñèðèàíîì10 . Êóðñ àðèñòîòåëåâñêîé ôèëîñîôèè âêëþ÷àë â ñåáÿ ëîãèêó, ýòèêó, ôèçèêó, ìàòåìàòèêó è òåîëîãèþ. Ìàòåìàòè÷åñêèå äèñöèïëèíû, âõîäèâøèå â êóðñ àðèñòîòåëåâñêîé ôèëîñîôèè, èçó÷àëèñü ïî ó÷åáíûì ïîñîáèÿì, ïîñêîëüêó ñïåöèàëüíûõ àðèñòîòåëåâñêèõ ìàòåìàòè÷åñêèõ òåêñòîâ íå ñóùåñòâîâàëî. Òàê, àðèôìåòèêó èçó÷àëè ïî Ââåäåíèþ Íèêîìàõà Ãåðàçñêîãî, ãåîìåòðèþ ïî Íà÷àëàì Ýâêëèäà, ìóçûêó ïî Àðèñòîêñåíó, àñòðîíîìèþ ïî Ïòîëåìåþ èëè Ïàâëó Àëåêñàíäðèéñêîìó11 . Ó÷åáíèêîì ëîãèêè ñëóæèëî Ââåäåíèå (Isagoge) Ïîðôèðèÿ, ïåðåðîñøåå ïîçäíåå â Ïðîëåãîìåíû êî âñåé àðèñòîòåëåâñêîé ôèëîñîôèè. Îñòàëüíûå ðàçäåëû - ôèçèêó, ýòèêó è ìåòàôèçèêó (òåîëîãèþ) - èçó÷àëè ïðè ïîìîùè ìíîãî÷èñëåííûõ øêîëüíûõ êîììåíòàðèåâ. Êàê âèäèì, ïîìèìî ïðîèçâåäåíèé ñàìîãî Àðèñòîòåëÿ â ðàñïîðÿæåíèè ó÷àùèõñÿ áûëî îãðîìíîå êîëè÷åñòâî âñïîìîãàòåëüíîé ó÷åáíîé ëèòåðàòóðû. Ïîýòîìó íå èñêëþ÷åíî, ÷òî è Ýëåìåíòû ôèçèêè ìîãëè áûòü íàïèñàíû â ïîìîùü ñòóäåíòàì, èçó÷àþùèì ôèçèêó Àðèñòîòåëÿ, òåì áîëåå ÷òî ïðåäïîëîæèòåëüíîå âðåìÿ ñîçäàíèÿ òðàêòàòà ïàäàåò, êàê ìû ïîìíèì, íà òîò ìîìåíò, êîãäà Ïðîêë ñòàíîâèòñÿ ãëàâîé øêîëû è âïåðâûå ñòàëêèâàåòñÿ ñ âîïðîñàìè îðãàíèçàöèè ó÷åáíîãî ïðîöåññà è îñíàùåíèÿ ñòóäåíòîâ íåîáõîäèìîé ëèòåðàòóðîé. Âîçìîæíî, ïðîäóìûâàÿ ïëàí îáó÷åíèÿ, Ïðîêë îáíàðóæèâàåò, ÷òî íå âñå ðàçäåëû àðèñòîòåëåâñêîé ôèëîñîôèè îäèíàêîâî õîðîøî îòðàæåíû â ó÷åáíèêàõ è ðåøàåò èñïðàâèòü ýòîò íåäîñòàòîê.
Íî åñëè Ýëåìåíòû ôèçèêè äåéñòâèòåëüíî áûëè çàäóìàíû êàê ó÷åáíèê, òî ïî÷åìó â íèõ íàøëà îòðàæåíèå òîëüêî ñàìàÿ ìàëàÿ ÷àñòü ôèçè÷åñêîãî ó÷åíèÿ Àðèñòîòåëÿ? Êàê ìû ïîìíèì, Ïðîêë îãðàíè÷èâàåò ñâîå èçëîæåíèå ó÷åíèåì î ïðîñòðàíñòâåííîì äâèæåíèè, îñòàâëÿÿ áåç âíèìàíèÿ îñòàëüíûå âèäû èçìåíåíèé, â ÷àñòíîñòè, êà÷åñòâåííûå ïðåâðàùåíèÿ ýëåìåíòîâ, èõ âîçíèêíîâåíèå è óíè÷òîæåíèå. Ïîëíîñòüþ íåîõâà÷åííûìè îñòàþòñÿ òàêæå àðèñòîòåëåâñêàÿ ìåòåîðîëîãèÿ, áîòàíèêà è çîîëîãèÿ. Íî äàæå è â ñàìîì ó÷åíèè î äâèæåíèè, êàê îíî èçëîæåíî ó Ïðîêëà, íå äàåòñÿ, íàïðèìåð, îïðåäåëåíèÿ äâèæåíèÿ, áåç êîòîðîãî íåâîçìîæíî ïðàâèëüíî ïîíÿòü àðèñòîòåëåâñêóþ ôèçèêó â öåëîì, íå îáñóæäàåòñÿ ïðîáëåìà ñóùåñòâîâàíèÿ ïóñòîòû, íå äàåòñÿ îïðåäåëåíèé òàêèõ âàæíûõ ïîíÿòèé êàê "ýíòåëåõèÿ", "ýíåðãèÿ", "âîçìîæíîñòü" è ìíîãî äðóãîãî. Åñëè áû ïåðåä Ïðîêëîì äåéñòâèòåëüíî ñòîÿëà çàäà÷à íàïèñàòü ó÷åáíèê ôèçèêè Àðèñòîòåëÿ, îí áû ñäåëàë ýòî èíà÷å. Ñóäÿ ïî ñîõðàíèâøèìñÿ ñâîäêàìè àðèñòîòåëåâñêîé ôèçèêè, åå øêîëüíûé êóðñ ïðåäïîëàãàë ãîðàçäî áîëåå øèðîêèé êðóã òåì. Äåòàëüíîå ñðàâíåíèå ïîêàçûâàåò, ÷òî â Ýëåìåíòàõ ôèçèêè Ïðîêë íå îïèðàëñÿ íà ñóùåñòâîâàâøóþ äî íåãî òðàäèöèþ ôèçè÷åñêèõ ó÷åáíèêîâ-êîìïåíäèóìîâ, ïðåñëåäóÿ êàêóþ-òî äðóãóþ öåëü. Êàêóþ æå?
Íà÷àëà Ýâêëèäà âñåãäà áûëè â öåíòðå åãî èíòåðåñîâ. Îí ñ÷èòàë Ýâêëèäà ïëàòîíèêîì è, ÷òîáû ïîêàçàòü ýòî, ñîñòàâèë ê åãî ïðîèçâåäåíèþ ïîäðîáíûé êîììåíòàðèé, âî Ââåäåíèè ê êîòîðîìó, â ÷àñòíîñòè, ãîâîðèòñÿ, ÷òî â æàíðå Stoice...wsij ïèñàë íå òîëüêî Ýâêëèä, íî è ìíîãèå äðóãèå ìàòåìàòèêè äî íåãî. Àâòîðîì ïåðâûõ ãåîìåòðè÷åñêèõ Íà÷àë (Stoice‹a) áûë Ãèïïîêðàò Õèîññêèé (V â. äî í.ý.), âñëåä çà êîòîðûì "õîðîøèå Íà÷àëà ñîñòàâèëè" Ëåîíò è Òåâäèé Ìàãíåñèéñêèé (~ IV â. äî í.ý.). Íàðÿäó ñ Íà÷àëàìè ãåîìåòðèè ñóùåñòâîâàëè òàêæå Íà÷àëà ñòåðåîìåòðèè, ìóçûêè, àñòðîíîìèè è àðèôìåòèêè, íå ñîõðàíèâøèåñÿ äî íàøåãî âðåìåíè12 . Ïî-âèäèìîìó, Stoice‹a èëè Stoice...wsij áûëè âïîëíå îïðåäåëåííûì æàíðîì íàó÷íîé ëèòåðàòóðû â àíòè÷íîñòè, ñëîæèâøèìñÿ åùå äî Ýâêëèäà. Îñíîâíûì òðåáîâàíèåì ýòîãî æàíðà áûëî, ïî-âèäèìîìó, äîêàçàòåëüñòâî ïðèâîäèìûõ óòâåðæäåíèé13 . À ïîñêîëüêó ñàìè äîêàçàòåëüñòâà äîëæíû áûëè îïèðàòüñÿ íà íåäîêàçóåìûå íà÷àëà, ñðåäè ïîëîæåíèé íàóêè íåîáõîäèìî áûëî âûäåëèòü íåêèå ñàìîî÷åâèäíûå óòâåðæäåíèÿ, êîòîðûå áû íèêòî íå âçÿëñÿ îïðîâåðãàòü. Îíè îáû÷íî âûíîñèëèñü â íà÷àëî ñî÷èíåíèÿ è íàçûâàëèñü "îïðåäåëåíèÿìè". Ñî âðåìåíåì, ñðåäè îïðåäåëåíèé ñòàëè âûäåëÿòü "àêñèîìû" è "ïîñòóëàòû". Ñëåäîì çà íåäîêàçóåìûìè óòâåðæäåíèÿìè øëè òåîðåìû è ïðîáëåìû, êîòîðûìè â ãåîìåòðèè íàçûâàëèñü çàäà÷è íà ïîñòðîåíèå.
Îáû÷íî â æàíðå Stoice...wsij ïèñàëèñü ìàòåìàòè÷åñêèå ñî÷èíåíèÿ. Ïðîêë áûë ïåðâûì è, íàñêîëüêî ìû çíàåì, åäèíñòâåííûì, êòî èñïîëüçîâàë åãî äëÿ ôèçèêè è òåîëîãèè. Î öåëè, ñìûñëå è íàçíà÷åíèè ýòîãî æàíðà îí ñàì ìíîãî è ïîäðîáíî ðàññóæäàåò âî Ââåäåíèè ê ïåðâîé êíèãå ñâîåãî êîììåíòàðèÿ íà Íà÷àëà Ýâêëèäà. Ñî÷èíåíèå æàíðà Stoice...wsij ïðåñëåäóåò, ïî åãî ñëîâàì, äâå öåëè - íàó÷íóþ è ïåäàãîãè÷åñêóþ.
Òåïåðü ñïðàâåäëèâî ìîæåò âîçíèêíóòü âîïðîñ î öåëè ýòîãî ñî÷èíåíèÿ. Ïî ýòîìó ïîâîäó ÿ ìîãó ñêàçàòü, ÷òî öåëü ñëåäóåò îïðåäåëÿòü ëèáî â ñîîòâåòñòâèè ñ ïðåäìåòîì èññëåäîâàíèÿ ëèáî ïî îòíîøåíèþ ê òîìó, êòî îáó÷àåòñÿ (in Eucl., 71)14 .
Íàó÷íóþ öåëü Íà÷àë Ýâêëèäà Ïðîêë âèäèò â îïèñàíèè ñòðîåíèÿ òàê íàçûâàåìûõ ïëàòîíîâûõ èëè êîñìè÷åñêèõ òåë - ïÿòè ïðàâèëüíûõ ìíîãîãðàííèêîâ, êîòîðûì ïîñâÿùåíà ïîñëåäíÿÿ, XII êíèãà, Íà÷àë. Ó÷åáíàÿ æå öåëü çàêëþ÷àåòñÿ â òîì,
÷òîáû ïðåïîäàòü ó÷àùèìñÿ îñíîâîïîëîæåíèÿ ýòîé íàóêè, íà÷àâ ñ êîòîðûõ îíè ñìîãóò ïîçíàòü è âñå îñòàëüíûå åå ÷àñòè (in Eucl., 71, 72).
Åñëè ïðåäïîëîæèòü, ÷òî Ïðîêë äåéñòâèòåëüíî ïèñàë ñâîè Ýëåìåíòû êàê ôèçèêè, òàê è òåîëîãèè ïî àíàëîãèè ñ Íà÷àëàìè Ýâêëèäà, òî îí òîæå îáÿçàí áûë ðóêîâîäñòâîâàòüñÿ îáåèìè ýòèìè öåëÿìè. Ïîïðîáóåì ïîýòîìó îïðåäåëèòü íàó÷íóþ öåëü Ýëåìåíòîâ ôèçèêè. Èõ ïðåäìåòîì, êàê ìû óæå ãîâîðèëè, ÿâëÿåòñÿ äâèæåíèå. Ñïðàøèâàåòñÿ, ðàäè ÷åãî èçó÷àåòñÿ äâèæåíèå? Îòâåò, ïî ìíåíèþ Äîìèíèêà Î'Ìåàðà, íàäî èñêàòü â çàêëþ÷èòåëüíûõ òåîðåìàõ ýòîãî ïðîèçâåäåíèÿ (ïîäîáíî òîìó êàê ñìûñë ýâêëèäîâûõ Íà÷àë ðàñêðûâàåòñÿ â èõ ïîñëåäíåé êíèãå). Çàêëþ÷èòåëüíûå òåîðåìû Ýëåìåíòîâ ôèçèêè ïîñâÿùåíû äîêàçàòåëüñòâó ñóùåñòâîâàíèÿ íåïîäâèæíîãî ïåðâîãî äâèãàòåëÿ, åãî íåäåëèìîñòè è áåñòåëåñíîñòè. Òàê ôèçè÷åñêîå ðàññìîòðåíèå äâèæåíèÿ ïðèõîäèò ê âûâîäó î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà è òåì ñàìûì ê ñâîåé ñîáñòâåííîé ãðàíèöå è çàâåðøåíèþ. Èíòåðåñíî, ÷òî è àëåêñàíäðèéñêèå íåîïëàòîíèêè - Àììîíèé, Èîàíí Ôèëîïîí, Îëèìïèîäîð è äð. - âèäåëè êîíå÷íóþ öåëü èçó÷åíèÿ ôèëîñîôèè Àðèñòîòåëÿ â ïîçíàíèè Áîãà, ïåðâîãî ïðèíöèïà15 .
Íî íå áóäåì çàáûâàòü, ÷òî Ýëåìåíòû äîëæíû áûëè èìåòü ïîìèìî íàó÷íîé åùå è ó÷åáíóþ öåëü, êîòîðàÿ ñîñòîèò â òîì, "÷òîáû ïðåïîäàòü ó÷àùèìñÿ íà÷àëüíûé êóðñ ýòîé íàóêè â öåëîì" (in Eucl., 71). Íà÷àëüíûé, îäíàêî, íå îçíà÷àåò ïðîñòåéøèé, íî îñíîâîïîëàãàþùèé. Êóðñ ãåîìåòðèè, èçëîæåííûé ó Ýâêëèäà, ñëóæèò íà÷àëîì íå òîëüêî îáó÷àþùåìóñÿ ÷åëîâåêó, íî è ñàìîé íàóêå. Âåäü, êàê ìû ïîìíèì, îäíî èç çíà÷åíèé ñëîâà Stoice...wsij - "ó÷åíèå îá ýëåìåíòàõ", ÷òî â äàííîì ñëó÷àå îçíà÷àåò: ó÷åíèå îá ýëåìåíòàõ íàóêè.
"Ýëåìåíòàìè íàóêè íàçûâàþò òàêèå òåîðåìû, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ ðàññìîòðåíèå ïðîäâèãàåòñÿ ê ïîçíàíèþ âñåãî îñòàëüíîãî è áëàãîäàðÿ êîòîðûì ìû ïîëó÷àåì ðàçðåøåíèå ñîäåðæàùèõñÿ â íåì çàòðóäíåíèé. Êàê â ïèñüìåííîé ðå÷è èìåþòñÿ ïåðâûå ïðîñòåéøèå è íåäåëèìûå íà÷àëà - áóêâû (stoice‹a), èç êîòîðûõ ñëàãàåòñÿ âñÿêàÿ ðå÷ü è âñÿêîå ñëîâî, òàê è â ãåîìåòðèè â öåëîì èìåþòñÿ íåêèå èñõîäíûå òåîðåìû, êîòîðûå ïî ñìûñëó ÿâëÿþòñÿ íà÷àëàìè äëÿ ïîñëåäóþùèõ òåîðåì, ïðèñóòñòâóþò â íèõ âî âñåõ è äàþò äîêàçàòåëüñòâà ìíîãèõ ÷àñòíûõ ñëó÷àåâ - îíè-òî è íàçûâàþòñÿ "ýëåìåíòàìè"" (in Eucl., 72).
Èñõîäÿ èç ýòîãî îïðåäåëåíèÿ ýëåìåíòîâ íàóêè, ñòàíîâèòñÿ ïîíÿòåí è ñìûñë "ýëåìåíòàðíîãî êóðñà". Îí åñòü:
"ñîáðàíèå ñàìûõ îñíîâîïîëàãàþùèõ è ïðîñòåéøèõ òåîðåì, íåïîñðåäñòâåííî ñâÿçàííûõ ñ ïåðâûìè ïðåäïîñûëêàìè" (in Eucl., 71).
Åñëè ïåðåíåñòè òåïåðü âñå ñêàçàííîå Ïðîêëîì ïî ïîâîäó Íà÷àë (èëè Ýëåìåíòîâ) Ýâêëèäà íà åãî ñîáñòâåííûå Ýëåìåíòû ôèçèêè, òî ñòàíåò ÿñíî, ÷òî ýòîò òðàêòàò çàäóìûâàëñÿ èì íå êàê êîìïåíäèóì àðèñòîòåëåâñêîãî ôèçè÷åñêîãî ó÷åíèÿ è íå êàê óïðîùåííûé ýëåìåíòàðíûé êóðñ, íî êàê òðóä, çàäàþùèé îñíîâû ñàìîé ôèçè÷åñêîé íàóêè. Èç àðèñòîòåëåâñêèõ òðàêòàòîâ Ôèçèêà è Î íåáå Ïðîêë âûáèðàåò òàêèå óòâåðæäåíèÿ, êîòîðûå, ïî åãî ìíåíèþ, ÿâëÿþòñÿ íàèáîëåå ïðîñòûìè è îñíîâîïîëàãàþùèìè ñðåäè âñåõ îñòàëüíûõ. Íåóäèâèòåëüíî, ÷òî èìè ñòàëè òåîðåìû äâèæåíèÿ. Âåäü ñîãëàñíî Àðèñòîòåëþ: "íåçíàíèå äâèæåíèÿ âëå÷åò çà ñîáîé íåçíàíèå ïðèðîäû" (Ôèç. 3, 1 200 b 14).
È åùå îá îäíîì íåìàëîâàæíîì êà÷åñòâå Ýëåìåíòîâ ãîâîðèò Ïðîêë âî Ââåäåíèè. Íà÷àëà Ýâêëèäà, ïî åãî ñëîâàì,
ñîäåðæàò íåîïðîâåðæèìîå è îêîí÷àòåëüíîå (tele...an) èçëîæåíèå ñàìîé íàó÷íîé òåîðèè ãåîìåòðèè (in Eucl., 70).
"Íåîïðîâåðæèìîå" çíà÷èò èñòèííîå, ò.å. ñîâïàäàþùåå ñ ñàìîé ðåàëüíîñòüþ, à íå ïðîñòî ñêàçàííîå òåì èëè èíûì, ïóñòü äàæå î÷åíü àâòîðèòåòíûì, ÷åëîâåêîì. Ïðîêë íåîäíîêðàòíî äàåò ïîíÿòü, ÷òî íå ñ÷èòàåò Íà÷àëà Ýâêëèäà ñîáðàíèåì ìíåíèé âåëèêîãî ìàòåìàòèêà. Òåîðåìû Ýâêëèäà ñóòü èñòèííûå óòâåðæäåíèÿ î âïîëíå ðåàëüíî ñóùåñòâóþùèõ è íåçàâèñèìûõ îò ÷åëîâåêà ìàòåìàòè÷åñêèõ îáúåêòàõ. Ýëåìåíòû íàóêè íå ïðèäóìûâàþò è íå èçîáðåòàþò, èõ èùóò è "îòêðûâàþò", ãîâîðèò Ïðîêë16 . Ýëåìåíòû ãåîìåòðèè áûëè îòêðûòû ðàçíûìè ëþäüìè - Ãåðìîòèìîì Êîëîôîíñêèì, Ýâäîêñîì, Òåýòåòîì è äð. Çàñëóãîé æå Ýâêëèäà ÿâèëîñü òî, ÷òî îí ñîáðàë è óïîðÿäî÷èë âñå íàéäåííîå è îòêðûòîå äðóãèìè, äà òàê õîðîøî, êàê ýòî íå óäàâàëîñü íèêîìó äî íåãî.  ïîäîáíîé æå ðîëè ÷óâñòâóåò ñåáÿ è Ïðîêë.  Ýëåìåíòàõ ôèçèêè îí ñîáèðàåò è ñèñòåìàòè÷åñêè óïîðÿäî÷èâàåò òå èñòèííûå âûñêàçûâàíèÿ î ðåàëüíî ñóùåñòâóþùåì ôèçè÷åñêîì êîñìîñå, êîòîðûå áûëè îòêðûòû Àðèñòîòåëåì. Òî æå ñàìîå ìîæíî ñêàçàòü è îá Ýëåìåíòàõ òåîëîãèè, ãäå âñÿ íåîïëàòîíè÷åñêàÿ ïðåìóäðîñòü ñîáðàíà áåç êàêèõ ëèáî ññûëîê íà Ïëîòèíà, Ïîðôèðèÿ, ßìâëèõà èëè Ñèðèàíà. Íàïîìíþ, ÷òî ñîãëàñíî òðàäèöèîííîé íåîïëàòîíè÷åñêîé èíòåðïðåòàöèè Àðèñòîòåëÿ, ôèçèêà, ìàòåìàòèêà è òåîëîãèÿ ñóòü òðè òåîðåòè÷åñêèå íàóêè, êàæäàÿ èç êîòîðûõ îïèñûâàåò îñîáûé óðîâåíü ðåàëüíîñòè: ÷óâñòâåííî-âîñïðèíèìàåìûé êîñìîñ (ôèçèêà), ïðîìåæóòî÷íóþ îáëàñòü ìàòåìàòè÷åñêèõ ñóùíîñòåé (4 ìàòåìàòè÷åñêèå íàóêè) è, íàêîíåö, ñôåðó óìîïîñòèãàåìîãî (òåîëîãèÿ). Íå èñêëþ÷åíî, ÷òî â çàìûñåë Ïðîêëà âõîäèëî, äîïîëíèâ óæå èìåþùèåñÿ Íà÷àëà Ýâêëèäà Ýëåìåíòàìè ôèçèêè è òåîëîãèè, ñîçäàòü íåîïðîâåðæèìîå è èñòèííîå èçëîæåíèå âñåé íàó÷íîé òåîðèè íåîïëàòîíèçìà.
×òî æå êàñàåòñÿ óïîìÿíóòûõ âûøå ðàñõîæäåíèé ìåæäó ôèçè÷åñêèìè ó÷åíèÿìè Àðèñòîòåëÿ è Ïëàòîíà, òî Ïðîêë, êàê è áîëüøèíñòâî íåîïëàòîíèêîâ, ñ÷èòàåò ýòè ðàñõîæäåíèÿ êàæóùèìèñÿ.  äåéñòâèòåëüíîñòè Àðèñòîòåëü íå òîëüêî íå ïðîòèâîðå÷èò Ïëàòîíó, íî íàîáîðîò âî âñåì ïîäðàæàåò åìó - áóäü òî âîïðîñ î ÷èñëå ýëåìåíòîâ, ïðè÷èíå äâèæåíèÿ èëè âå÷íîñòè ìèðà17 .
 òå÷åíèå òîãî êîðîòêîãî ïðîìåæóòêà âðåìåíè, êîòîðûé åùå áûë îòïóùåí ÿçû÷åñêîé Àíòè÷íîñòè, Ýëåìåíòû ôèçèêè íå öèòèðîâàëèñü íèêåì èç íåîïëàòîíèêîâ, äàæå àëåêñàíäðèéñêèå êîììåíòàòîðû Àðèñòîòåëÿ îáõîäÿò èõ ìîë÷àíèåì. Âåðîÿòíåå âñåãî, ïîñëå çàêðûòèÿ â 529 ã. àôèíñêîé Àêàäåìèè, Ýëåìåíòû ôèçèêè â ñîñòàâå áèáëèîòåêè øêîëû ïîïàëè â àðàáñêèé ìèð, à óæå îòòóäà - îáðàòíî â Åâðîïó.  XII â. îíè âïåðâûå áûëè ïåðåâåäåíû íà ëàòûíü, íî îñîáóþ ïîïóëÿðíîñòü òðàêòàò ïðèîáðåòàåò ëèøü ê XVI â. Åãî çàíîâî ïåðåâîäÿò íà ëàòûíü, à òàêæå íà íîâîåâðîïåéñêèå ÿçûêè.  Ïàðèæå, Áàçåëå è Ôåððàðå îí âûäåðæèâàåò â îáùåé ñëîæíîñòè íå ìåíåå øåñòè èçäàíèé. Òàêîå âíèìàíèå îáúÿñíÿåòñÿ âî-ïåðâûõ, õàðàêòåðíûì äëÿ òîé ýïîõè îáùèì óâëå÷åíèåì òðàäèöèåé ïëàòîíîíèçìà è âî-âòîðûõ, óñèëèâàþùèìñÿ èíòåðåñîì ê àêñèîìàòè÷åñêèì òåîðèÿì. Íåëüçÿ íå ó÷èòûâàòü òàêæå è äîñòîèíñòâ ñàìîãî òðàêòàòà. Åãî ïðîñòîòà, ÿñíîñòü è ñèñòåìàòè÷íîñòü ñïîñîáíû åñëè íå çàìåíèòü ÷èòàòåëþ Àðèñòîòåëÿ, òî âî âñÿêîì ñëó÷àå ïîìî÷ü ðàçîáðàòüñÿ â òàêîì òðóäíîì è, ïîä÷àñ, çàïóòàííîì åãî ïðîèçâåäåíèè êàê Ôèçèêà. Âîò ÷òî ïèøåò îá Ýëåìåíòàõ ôèçèêè èõ áàçåëüñêèé èçäàòåëü è ïåðåâîä÷èê Þñò Âåëüçèé18 :
"Òî, ÷òî ïî Àðèñòîòåëþ ïðèäåòñÿ èçó÷àòü íåñêîëüêî ìåñÿöåâ, ïî íèì ìîæíî èçó÷èòü çà íåñêîëüêî äíåé".
Ïðèìå÷àíè
1 Â èçäàíèÿõ XVI â., íàïðèìåð, ó Èîñèôà Âàëüäû, ïîñòóëàòû ïîä çàãîëîâêîì UPOQESIS ïðèâîäÿòñÿ îòäåëüíî îò îïðåäåëåíèé - OROI.
2 Ïîäðîáíåå îá ýòîì ñì. â êí.: Íà÷àëà Ýâêëèäà, ïåð. è êîìì. Ä.Ä.Ìîðäóõàé-Áîëòîâñêîãîãî (Ì-Ë., 1950). Ñ. 263-264.
3 Rosan L.J. The Philosophy of Proclus (New York, 1949). P. 99.
4 Ritzenfeld A. Procli Diadochi Lycii Institutio physica. Praefatio, (Lipsiae: Teubner, 1912). P. VIII.
5 Òèìåé. 28b (ïåð. Ñ.Ñ.Àâåðèíöåâà).
6 Ïðîêë. Ïåðâîîñíîâû òåîëîãèè, ïåð. À.Ô.Ëîñåâà (Ì., 1993).
7 Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî òî÷íîé õðîíîëîãèè ïðîêëîâñêèõ ñî÷èíåíèé íå ñóùåñòâóåò, è ìîæíî ñ óâåðåííîñòüþ äàòèðîâàòü òîëüêî ñàìûå îñíîâíûå êîììåíòàðèè (Êîììåíòàðèé ê "Òèìåþ" íàïèñàí ìåæäó 437 è 440 ã., Êîììåíòàðèé ê "Ïàðìåíèäó" - ïîçäíåå, Ïëàòîíîâà òåîëîãèÿ â êîíöå æèçíè), Äîääñó óäàëîñü óñòàíîâèòü, ÷òî Ýëåìåíòû òåîëîãèè íàïèñàíû äî Êîììåíòàðèÿ ê "Òèìåþ". Äàòèðîâêà Äîääñà îñíîâûâàåòñÿ íà òîì, ÷òî â Ýëåìåíòàõ òåîëîãèè îòñóòñòâóåò ïðîìåæóòî÷íûé ìåæäó óìîïîñòèãàåìûìè (nohto...) è óìíûìè (noero...) áîãàìè êëàññ áîãîâ îäíîâðåìåííî è óìíûõ è óìîïîñòèãàåìûõ (nohtoˆ kaˆ noeroˆ qeo...). Ýòè óìîïîñòèãàåìî-óìíûå áîãè âñòðå÷àþòñÿ â Êîììåíòàðèÿõ ê "Òèìåþ", "Ïàðìåíèäó" è "Êðàòèëó". Óïîìèíàëèñü îíè, ïî-âèäèìîìó, è â óòðà÷åííîì Êîììåíòàðèè ê "Ôåäðó". Îòñóòñòâèå èõ â Ýëåìåíòàõ òåîëîãèè, âîçìîæíî, ÿâëÿåòñÿ äîâîäîì â ïîëüçó èõ äîñòàòî÷íî ðàííåãî ñîçäàíèÿ. Ñì. Proclus. The Elements of Theology, ed.E.R.Dodds (Oxford, 1963). P. XVI-XVII. P. 282.
8 Rosan L.J. Op. cit. P. 50.
9 Äîìèíèê Î'Ìåàðà ñ÷èòàåò, ÷òî "ìàñòåðñòâî, ñ êîòîðûì Ïðîêë çäåñü (â Ýëåìåíòàõ ôèçèêè) ïåðåëàãàåò Àðèñòîòåëÿ, ìîæíî ñðàâíèòü ñ åãî ìàñòåðñòâîì ïåðåðàáîòêè ßìâëèõà âî Ââåäåíèè ê Êîììåíòàðèþ íà ïåðâóþ êíèãó "Íà÷àë" Ýâêëèäà. Ñì.åãî êí. Pythagoras revived. (Oxford: Clarendon Press, 1989). P. 178.
10 Ìàðèí. Ïðîêë èëè Î ñ÷àñòüå, â êí.: Ïðîêë. Ïåðâîîñíîâû òåîëîãèè, (Ì., 1993). Ñ. 172.
11 Ñì.: Øè÷àëèí Þ.À. "Èñòîðè÷åñêàÿ ïðåàìáóëà", â êí.: Ïðîêë. Êîììåíòàðèé ê ïåðâîé êíèãå "Íà÷àë" Ýâêëèäà. Ââåäåíèå, (Ì., 1994). Ñ. 10.
12 Èñêëþ÷åíèå ñîñòàâëÿþò òîëüêî "Íà÷àëà ìóçûêè". Ñì. ñîáðàíèå Musici Scriptores Graeci, ed. C.Jan (Leipzig, 1895), à òàêæå La Manualistica musicale Greca, ed.Luisa Zanoncelli, (Milano: Guerini, 1990).
13 Ïî ïðåäïîëîæåíèþ Ä.Ä.Ìîðäóõàé-Áîëòîâñêîãî, æàíð "Íà÷àë" îáÿçàí ñâîèì ïðîèñõîæäåíèåì ñîôèñòè÷åñêèì ñïîðàì. Ñì. â êí. Íà÷àëà Ýâêëèäà. Ïåð. è êîìì. Ä.Ä.Ìîðäóõàé-Áîëòîâñêîãî, (Ì.-Ë., 1950).
14 Ïðîêë èìååò â âèäó Íà÷àëà Ýâêëèäà, íî åãî ñëîâà ìîãóò áûòü îòíåñåíû è ê ëþáîìó äðóãîìó ïðîèçâåäåíèþ ýòîãî æàíðà. Çäåñü è äàëåå ïåðåâîä Þ.À.Øè÷àëèíà.
15 Ñì. "Prolegomena to Aristotel's philosophy", in L.G.Westerink, Anonymous Prolegomena to Platonic philosophy (Amsterdam, 1962).
16 In Eucl., 68.
17 Procli Diadochi in Platonis Timaeum Kommentaria, ed. E.Diehl (Lipsiae, Teubner: 1903-1906), Bd. I 6, 21; 266, 21-268, 6; 286, 14-288, 5; 294, 27-296, 4; Bd. II 93, 30-94, 15; Bd. III 50, 1-7 etc.
18 Procli Diadochi De motu libri duo, nunc primum Latinitate donati Iusto Velsio Hagano interprete (Basiliae, 1545).
|
|